نبض شناسی در طب سنتی

 نبض شناسی در طب سنتی

 

تهیه و تنظیم :

  دکتر مرتضی ترابی میر آبادی

محقق و پژوهشگر طب سنتی ایران و چین و کارشناس طب سوزنی شرق تهران

بض یک حالتی که بر روی شریان ها لمس می شود و ایجا د این نبض به علت انقباض و انبساط منظم قلب و پرتاب خون بداخل شریان ها ایجاد می شود. خون پمپاژ شده از طرف قلب در داخل شریان ها ایجاد حرکت موج مانندی می کند که با فشار انگشتان بر روی شریان ها قابل لمس است که آن را حرکت و موج نبض می نامند.

هر موج نبض چهار مرحله دارد :

1- مرحله سیستولیک که در زمان انقباض قلب و پرتاب خون بداخل شریان ها ایجاد می شود

2- مرحله سکون که انقباض به اتمام می رسد  و قبل از شروع انبساط قلب است

3- مرحله دیا ستولیک که در زمان انبساط قلب  ( استراحت قلب) و مکش خون وریدی به داخل قلب است ایجاد می شود .

4- مرحله سکون که انبساط به اتمام می رسد و قبل از شروع انقباض مجدد است .

ولی در عمل در معاینه موج نبض به جای 4 ضربه یک ضربه بیشتر لمس نمی شود، زیرا مرحله های سکون بسیار کم( کمتر از ثانیه از نظر زمانی ) است و قابل لمس نمی باشد. لذا در عمل یک ضربه و یک سکون لمس می شود که ضربه به علت انقباض قلب است و سکون ایجاد شده یک سکون حقیقی نیست بلکه مجازی است و متشکل از زمان سکون دوم ( قبل از انبساط قلب) و زمان انبساط قلب و زمان سکون اول ( قبل از شروع انقباض قلب) می باشد.

 

 

 

تعریف نبض از نظر طب قدیم (سنتی)

نبض به اصطلاح ، عبارت از حرکت وضعی اوعیه روح است که مؤلّف  از انقباض و انبساط برای جذب نسیم  بادو ترویح روح قلبی و دفع بخار حارّ دخانی می باشد .

محرک نبض قوه حیوانیه است که در قلب وجود دارد  و شرائینی خادم آنند.

و جالب است که بدانید حکیمان قدیم به همان چهار مرحله نبض که در نمودار نبض در طب جدید دیده می شود رسیده بودند یعنی دو سکون و دو حرکت برای نبض قائل بودند.

 

- چرا ساعد به عنوان ناحیه عمومی برای بررسی و اندازه گیری نبض انتخاب شده است ؟

با ما همراه باشید با پاسخ این سوال از دید کارشناس طب سوزنی شر ق تهران

1) انتهای ساعد قابل دسترس ترین قسمت بدن جهت بررسی نبض است و دارای پوشش کمتری است و برهنه نمودن آن بخصوص برای خانم ها راحت تر است .

2) این شریان بر روی استخوان ساعد است و سایر اعضاء مانند عضلات قوی و یا چربی جلوی بروز حرکات نبض را نمی گیرد.

3) این شریان خالی از ابخره و ادخنه است (بر خلاف شریان ها ی  دیگر)

4) شریان ساعد اوسع شرائنین است و لذا روح بسیاری در آن می باشد و احوال قلب از آن خوب ظاهر می گردد.

 

* حالت قرار گیری بیمار در هنگام معاینه نبض و نحوه ی قرارگیری انگشتان پزشک بر روی ساعد بیمار :

1)پزشک و بیمار هر دو باید هنگام معاینه نبض ساکت باشند و هیچ گونه صحبتی نکنند زیرا باعث عدم تمرکز پزشک بر روی معاینه می شود و در ضمن صحبت  بیمار باعث حرکات تنفس و دیافراگم شده و بر روی تعداد نبض در دقیقه تأثیر می گذارد.

2) وضعیت قرارگیری بیمار هنگام معاینه نبض طبق اشکال ذیل است :

*  کارشناس طب سوزنی شرق تهران می گوید، اگر بیمار بصورت درازکش خوابیده و بازو و دستش در سطح قلب قرار بگیرد بهترین وضعیت است.

3) وضعیت قرار گیری انگشتان پزشک بر روی ساعد بیمار :

در این قسمت روش قرار گیری انگشتان پزشک بر روی ساعد بیمار بین ،  نبض چینی و ایرانی اختلاف وجود دارد . در نبض چینی ابتدا  انگشت اشاره بر روی پائین ترین قسمت ساعد( نزدیک ترین قسمت به  مچ دست) قرار می گیرد و سپس دو انگشت سوم و چهارم در کنار آن قرار می گیرند و معمولاً معاینه نبض با همین سه  انگشت

 ( انگشت دوم ، سوم ، چهارم) انجام می شود . در صورتی که  در نبض ایرانی معاینه با چهار انگشت ( انگشت دوم ، سوم، چهارم ، پنجم ) انجام می شود و ابتدا انگشت کوچک بر روی پائین ترین قسمت ساعد ( نزدیک به مچ دست ) قرار می گیرد و سپس سایر انگشتان در کنار آن قرار می گیرند.

نحوه گرفتن نبض:

 

در ارزیابی و بررسی  نبض باید به اجناس زیر توجه کرد.

1)     مقدار نبض که خود شامل طول و عرض و ارتفاع نبض می گردد.

2)     زمان حرکت یا سرعت حرکت نبض( Rate)

3)     ریتم حرکت نبض( Rhythm) که در طب سنتی تحت اجناس وزن حرکت ، استوا و اختلاف نبض و نظم نبض بررسی

 می گردد. یا به عبارتی  سه فاکتور مهم بررسی نبض در طب سنتی در مقوله ریتم نبض خلاصه می شود و معادل آن است.

 

4)          قوم آلت نبض(قوام دیواره ی نبض ) یا فشار دیواره ی شریانی

5)          میزان انسداد پذیری رگ یا رطوبت یا إمتلاء نبض در طب سنتی

6)                قدرت برخورد نبض به نوک انگشتان که در طب سنتی ایران بنام قرع (تلنگر) نبض خوانده می شود.

7)          شکل و موج حرکت نبض

8)          کیفیت شریان لمس شده که از نظر گرمی یا سردی یا اعتدال بررسی می گردد که این فاکتور فقط در طب سنتی ایران آمده            است و در طب جدید یا طب چینی معادلی ندارد.

 

حال به ارزیابی جداگانه تمام موارد فوق می پردازییم.

-1مقدار حرکت نبض که در سه جهت  طولی ، عرضی و عمودی بررسی می گردد.

الف- بررسی نبض از نظر طولی( Length) (Langitude):

 

در حالت نرمال باید حرکت نبض در زیر چهار انگشت حس گردد اگر بیش از چهار انگشت حس گردد به آن نبض طویلLong pulse)) و اگر در کمتر از سه انگشت حس گردد به آن نبض قصیر Short pulse))  (کوتاه)  گویند

 نبض طویل دلالت بر موارد زیر دارد

1-    مقدار کافی خون و انرژی qi  and blood)) و بیانگر سلامت بودن است.

2-    وجود حرارت heat)) بخصوص در تب ها

3-    انسداد خون و انرژی(  obstraction of  qi and blood)

4-    فعالیت یانگhyperactivity of yang))

نبض قصیر (کوتاه) دلالت بر موارد ذیل دارد:

1-          اگر نبض کوتاه و قوی باشد دلالت بر انسداد انرژی است(Stagnation of qi)

2-    اگر نبض کوتاه و ضعیف باشد دلیل بر کمبود انرژی و حرارت است Vacuity  of qi ))

ب- بررسی نبض از نظر عرضی یا پهنا (width ) و (Latitude):

در حالت طبیعی باید حرکت نبض با تمام سطح نوک انگشان لمس شود . در هنگام معاینه نوک انگشتان را روی نبض به جلو و عقب می چرخانیم (حالتRolling) . اگر  در قسمت خارجی نوک انگشتان نبض لمس شود بنام نبض پهن (عریض) خوانده می شود و اگر در سطح کمتر از نوک انگشتان لمس گردد نبض نازک ( ضیّق ) می نامندthin))

* پهنای نبض بیانگر مقدار خون و مایعات بدن است ( یعنی عرض رگ رطوبت بدن رامی سنجد ولی طول نبض حرارت بدن را می سنجد و به عبارتی هر چه نبض عریض تر باشد دلیل بر تری مزاج و هر چه نبض طویل باشد دلیل بر گرمی مزاج دارد.)

لذا زمانیکه پهنای نبض را مورد ارزیابی قرار می دهیم باید به موارد زیر توجه نمائیم

فیزیک بدنی:

 اشخاص قد بلند دارای نبض پهن تر از افراد قد کوتاه می باشند و کلاً افرادی که  جثه و هیکل کوچکتری دارند نبض نازکتری دارند.لذا نبض هر فردی باید نسبت به نبض خود او در حالت سلامت بررسی و ارزیابی نمود و چون معمولاً افراد زمانیکه بیمار می شوند به ما رجوع می کنند ارزیابی نبض او در حالت سلامت مشکل و در نظر گرفتن نبض طبیعی او با توجه به سایر معاینات و سایر جهات نبض انجام می شود.

حرارت:

 حرارت داخلی و خارجی که بدن را تحت تأثیر قرار می دهد  باعث دیلاته شدن عروق شده و نبض را از حالت عادی پهن تر می نماید.

مایعات بدن:

مایعات بدن رل بسیار مهمی را در سیستم گردش خون بازی می کند زیرا 60% وزن بدن از مایعات (داخل سلولی +خارج سلولی) تشکیل شده است.لذا هرچه مایعات بدن بخصوص خون بیشتر باشد نبض پهن تر می گردد.

میزان انرژی (چی) : آنچه که باعث حرکت مایعات در داخل عروق می شود انرژی است که هر چه میزان آن بیشتر باشد حرکت مایعات داخل عروق بیشتر است و نبض پهن تر است.

 

*   زمانیکه یک نبض بزرگ و پر larg and full )   )  باشد بیانگر وجود خون کافی است و زمانیکه کوچک و ضعیف small and weak) ) باشد بیانگر عدم وجود خون کافی است .

 

     نبض عریض دلالت بر موارد زیر دارد :

1-    فعالیت بیش از حد انرژی گرماییyang ) ) :  زیادتی انرژی گرمایی بدن ،  باعث توزیع و پخش خون و انرژی در رگ ها شده و نبض را پر و پهن می کند.

2- فعالیت عادی انرژی گرمایی بدن که در اثر کمبود انرژی سرمائی  خود را بیش از حد نشان می دهد.  در این حالت نبض پهن تر از حالت عادی است اما چون در اثر کمبود مایعات yin) ) ایجاد شده است نبض خالی است و با کوچکترین فشار نبض مسدود می شود که معمولاً در اثر کمبود خون می باشد و در زمانیکه انرژِی واقعی بدن بالاست نبض پهن تر و تو پر است و با فشار دست به سادگی مسدود نمی شود.

3- از نظر طب سنتی ایران نبض عریض بر کثرت رطوبت داخلی دلالت دارد .

نبض نازک (ضّیق) بر موارد زیر دلالت دارد :

1- کمبود مایعات بدن مانند کمبود خون یا کمبود مایعات کل بدن که باعث خالی بودن عروق می شود vacuity of yin fluid)  (   و نبض نازک حس می گردد.

2-    کمبود انرژی insufficient of qi  ) ) و بخصوص کمبود ذخیره انرژی بدن در کلیه ها  کمبود انرژی  :   باعث می شود که انرژی کافی جهت حرکت خون و مایعات در  داخل بدن،  عروق نباشد و نبض نازک حس گردد.

3-    وجود بلغم غیر طبیعی داخلی  internal pathogenic damp) (

وجود بلغم و رطوبت اضافه در بدن که خارج از فضای عروق وجود دارد باعث صدمه به عملکرد طحال شده و باعث می شود طحال نتواند مایعات بدن را به درستی حمل و نقل نماید لذا این مایعات از درون عروق خارج شده و در زیر پوست جمع شده (ادم) و در ناحیه نبض را دیال باعث فشار بر شریان شده و لذا شریان نمی تواند خوب منبسط شود و نبض نازک حس می گردد.

اصطلاحاتی که مترادف نبض ضیّق در طب چینی به کار می رود عبارتند از :

( small – minute – thread – thin – fine )

*  پس بطور خلاصه وجود یک نبض  نازک دلالت بر کمبود خون و انرژی یا مصرف مایعات بدن و قلّت رطوبت در بدن دارد (یا به عبارتی دلالت بر خشکی بدن و مزاج دارد) و  وجود یک نبض پهن و عریض دلالت بر تری مزاج  و بدن دارد.

 

ج – بررسی نبض از نظر عمق یا ارتفاع depth))

بطور طبیعی در ا رز یابی عمق یا ارتفاع نبض  سه ناحیه سطحی ، میانی و عمقی بررسی می گردد.

1- نبض سطحی  super facial   = شاهق = بلند

 انگشتان را بدون هیچگونه فشاری روی محل نبض قرار می دهیم و اگر نبض حس شد نبض سطحی خوانده می شود که بر کثرت حرارت دلالت دارد.

2- نبض عمقیDEEP)) = منخفّض  (پست)   :

ابتداء انگشتان را روی نبض رادیال گذاشته و نبض به استخوان فشار می دهیم تا مسدود گردد و دیگر نبض زیر انگشتان حس نگردد و سپس به آهستگی فشار انگشتان را کم میکنیم تا مجدداً ضربان نبض را حس کنیم به این نبض حس شده نبض عمیق گویند که بر کمی حرارت دلالت دارد .

نحوه ارزیابی عمق نبض :

 

3-نبض میانی(Middle ) ( معتدل)

انگشتان راروی نبض رادیال گذاشته و فشار متوسط به آن وارد می کنیم ( نه در حدی که نبض مسدود گردد) یعنی بین نبض سطحی و عمقی ، نبض میانی قرار دارد

بطور طبیعی یک نبض نرمال در هر سه عمق حس می گردد  و معمولاً در ناحیه سطحی و میانی قوی حس شده و در ناحیه عمیق ضعیف تر از لایه میانی حس می گردد.

        هر چه نبض در لایه سطحی قویتر حس گردد بیانگر موارد زیر است:

1-    عوامل و شرایط خارجی در ایجاد بیماری دخیل می باشند  مانند حمله میکروب ها و حرارت خارجی بیماری ایجاد شده هنوز در شرایط بیرونی بدن و در سطح پوست و عضلات و کانال های انرژی است و هنوز به عمق بدن نفوذ ننموده است و بطور کلی بیماری حاد است

2-    عدم تعادل در ارگان های یانگ (انرژی مثبت و حرارتی) مانند معده و روده ها و کیسه صفرا و مثانه ایجاد شده است .

 اگر نبض به صورت قوی در لایه عمیق حس گردد  دلالت بر نفوذ عامل بیماری به داخل بدن است و درگیری ارگان هایyin)) ( انرژی منفی یا سرمائی ) بدن مانند قلب و ریه و کبد و طحال و کلیه ها است.

نبض سطحی که در طب چینی به آن مواج یا شناور floating)) می گویند بیانگر موارد زیر است:

*    این نبض در لایه عمیق حس نمی گردد

1-    نبض اگر سطحی و قوی باشد و با فشار انگشتان از بین نرود دلالت بر وارد شدن یک عامل  بیماری زای خارجی قوی مانند باد ، سرما ، گرما و بلغم دارد

2-    نبض اگر سطحی و ضعیف باشد یعنی با فشار انگشتان از بین برود خود به دو  نوع تقسیم می شود .

• اگر نبض سطحی و ضعیف باشد و شریان عریض و پهن باشد دلالت بر کمبود خون و انرژی  دارد
• اگر نبض سطحی و ضعیف باشد و شریان نازک ( ضیّق ) باشد دلیل بر کمبود شدید انرژی سرماییyin)) بدن دارد

((vaq euos pulse

 

 

 

اگر نبض در سطح لمس نگردد و در قسمت میانی به صورت ضعیف لمس گردد و در قسمت عمقی به صورت قوی لمس گردد به آن نبض گود افتاده یا ته نشین شده گویند sinking)) این نبض دقیقاً در مقابل نبض سطحی است.

نبض اگر عمقی و خیلی قوی باشد دلالت بر عامل پاتوژن داخلی است و یا عوامل خارجی به داخل بدن نفوذ کرده اند و بیماری در مسیر مزمن خود قرار دارد و اگر نبض عمقی و ضعیف باشد بیانگر کمبود انرژی و خون و کمبود انرژی گرماییyang) )است

 

اگر نبض عمقی در لایه میانی نیز حس نگردد و فقط  با فشار زیاد بر روی استخوان رادیال حس گردد به آن نبض مخفی یا پنهان گویند (منخفّض یا   Hidden ) که دلالت بر کمبود شدید انرژی گرمایی yang)) دارد و بیانگر سرمای شدید داخلی است که مزمن شده است.

v   یک نبض نرمال بیشترین قدرت و حس را در لایه میانی دارد و از لایه سطحی کمی پائین حس شده و قدرت آن در لایه عمقی کمتر از لایه میانی است.

2- سرعت حرکت نبض(RATE) 

- سرعت حرکت نبض بر اساس میزان ضربه در دقیقه  بررسی می گردد . که به سه نوع کند( SLOW) ( کمتر از 60 ضربه در دقیقه ) و تند( RAPIDE)  ( بیش از 100 ضربه در دقیقه ) و نوع متوسط( MODERATE)  یا معتدل (بین 60 تا 100ضربه در دقیقه ) تقسیم بندی می گردد

v   یک نبض تند بیانگر افزایش حرارت و گرما است ( هم گرما ی واقعی و هم گرمای کاذب) و یک نبض کند بیانگر افزایش سرما است .

 

میزان نرمال سرعت  نبض به فاکتور های زیر بستگی دارد:

-  جنس : نبض زنان معمولاً کمی ضعیف تر و سریع از نبض مردان است

- ورزش  : ورزش در زمان ورزش باعث افزایش سرعت نبض می شود و در ورزشکاران حرفه ای باعث کاهش ضربان نبض می شود

مصرف دارو: بعضی دارو ها مانند بتا بلوکر ها  باعث کاهش سرعت نبض و بعضی دارو ها مانند اپی نفرین باعث افزایش سرعت نبض می شوند

- حرارت بدن : گرما باعث افزایش سرعت و سرما باعث کاهش سرعت نبض می گردد

- هیجانات : باعث افزایش سرعت نبض می گردد.

* - اگر نبض آهسته و ضعیف باشد بیانگر کمبود انرژی گرمایی ( یانگ ) می باشد که در این صورت بیمار تمایل به چیزهای گرم دارد و احساس تشنگی ندارد و صورت رنگ پریده دارد و اندام ها سرد است و از سردی و سرما تنفر دارد

- اگر نبض آهسته و قوی باشد  سه  حالت مطرح است :

1-ممکن است بیانگر سلامت کامل باشد و فرد هیچگونه علائم بیماری مانند احساس سردی یا گرما نداشته باشد و در نبض زمان سیستوک کوتاه و دیاستول طولانی است

2-ممکن است ناشی از حمله گرمای غیر طبیعی به بدن باشد که بیمار علائم گرما مانند تب یا درد شکم از خود نشان می دهد که در این حالت ارتفاع نبض نیز افزایش یافته است و به صورت سطحی لمس می شود.

3-ممکن است بیانگر  حمله سرمای غیر طبیعی به بدن باشد که بیمار علائم درد و تمایل به مایعات گرم دارد ، صورت رنگ پریده و اندام ها سرد است که در این صورت فشار دیواره ی شریانی و ارتفاع نبض افزایش دارد ( مانند حمله روماتیسمی ) و یا (هیپوتروئیدی) .  در طب جدید به نبض آهسته برادیکاردی  می گویند .

 

   -نبض سریع ( تند )  (RAPIDE) بر موارد زیر دلالت دارد:

1-نبض سریع در بچه ها معمولاً نرمال تلقی می گردد و معمولاً در بچه ها نبض سریع تر از بالغین است.

2-نبض سریع در  بزرگسالان بیانگر حرارت  غیر طبیعی است

الف) اگر نبض سریع و قوی بود بیانگر حرارت واقعی و افزایش انرژی حرارتی ( یانگ ) است مانند موارد تب در بیماری های میکروبی – مصرف الکل – داروها و گیاهان و غذاهای گرمی بخش و انرژی زا

ب)اگر نبض سریع و ضعیف  یا تو خالی باشد بیانگر حرارت کاذب است  در این صورت انرژی واقعی حرارتی از حالت نرمال بیشتر نشده است بلکه کمبود انرژی سرماییYIN)) که خنثی کننده حرارت در بدن است وجود دارد و انرژی حرارتی ازکنترل خارج شده و سرکش شده است مانند کمبود مایعات بدن در حالاتی مانند اسهال ، استفراغ ، تعریق بیش از حد و خونریزهای شدید از بدن و در موارد مزمن تر مانند (پرکاری بیش از حد تیروئید ) )هیپرتیروئیدی(  موارد فوق بصورت حاد تظاهر می نمایند اما مواردی وجود دارد که بصورت مزمن مایعات بدن کم شده و انرژی سرمائی YIN)) کاهش می یابد مانند ضعف سیستم هورمونال در زمان یائسگی و ایجاد سوء مزاج گرم کلیه ها و روش زندگی غلط مانند بی خوابی های طولانی ، کار بیش از حد و تغذیه غلط ( مصرف گرمی ها و ادویه جات گرم بیش از حد معمول مانند سس ها ، کاکا ئو، قهوه و ... باعث انرژی حرارتی کاذب می شود که در طب چینی به آن آتش تو خالی گویند.

در طب جدید به نبض سریع ، تاکیکاردی گویند که هر چه میزان حرارت بالاتر باشد و عامل پاتولوژیک  حرارت بیشتر و خطر ناک تر باشد و به درون بدن نفوذ بیشتری داشته باشد میزان سرعت بالاتر می رود .

گاهی مواقع تاکیکاردی و براد یکاردی دلالت بر بیماری  خود ارگان قلب به تنهایی دارد که در این صورت مشکلات و ریتم نبض نیز مشهود است.

3- ریتم حرکت نبضRHYTHM))

این مقوله از نبض در طب سنتی ایران با سه فاکتور جداگانه بررسی می گردد که عبارتند از زمان سکون نبض – وزن حرکت نبض – استوا و اختلاف نبض که با مطالعه موارد هر سه  فاکتور متوجه می شویم که همگی معادل بررسی ریتم نبض در طب جدید است که طب جدید با توجه به وجود نوار قلب EKC)) در این زمینه پیشرفت بسیار زیادی نموده است.

 

  و یکی از موارد کاربردی شایع و مهم نبض در طب جدید اهمیتی بر داری ریتم نبض است که در طب جدید بنام مبحث آریتمی ها خوانده می شود و این مطلب بیانگر هوش و استعداد و توانمندی حکمای قدیم ایران – زمین بوده است که بدون در دست داشتن ابزار بررسی جدید قلب فقط با معاینه نبض به آریتمی های مختلف پی می بردند در حالیکه پزشکان طب جدید  بدون نوار قلب نمی توانند همه ی موارد آریتمی ها را تشخیص دهند .

* اگر ریتم منظم و تعداد سرعت نبض RATE)) بیش از 100 ضربه در دقیقه باشد بیانگر حرارت داخلی و یا تجمع مایعات در بدن و یا حرارت قلب و خون می باشد و در طب جدید معادل بیماری هایی مانند هیپرتانسیون (افزایش فشار خون) ، هیپر تیروئیدی (پر کاری غده تیروئید) ، آسیب قلب مانند آسیب در روماتیسم قلبی  و آرتیمی های شدید قلبی می باشد و در طب چینی نبض (SKIPPING)خوانده می شود .

* اگر ریتم نامنظم باشد و فاصله ی بین ضرب ها نامنظم باشد و تعداد نبض کمتر از 60 ضربه در دقیقه RATE)) باشد بیانگر سرمای داخلی غیر طبیعی و انسداد خون و انرژی در بدن و کمبود انرژی حرارتی( YANG) در بدن است و در طب چینی به آن نبض BOUND   گویند و مشکلات شدید ریتم قلب که نیاز به پیس میکو دارد و بیماری هیپوتیروئیدی (کم کاری غده تیروئید) مثال های از این  نوع نبض می باشد.

اگر تعداد ضربه در دقیقه بصورت طبیعی باشد اما ریتم به صورت منظم تغییر کند مثلاً به ازای هر 5 ضربه ، یک ضربه حذف گردد به آن       نبضinterminentدر طب چینی گویند که بیانگر مشکلات خود قلب ( هیجانات انرژی قلبی ) و یا درد های شدید و یا کمبود شدید انرژی حیاتی بدن است و بیانگر ضعف و بیماری شدید و بیماری مزمن می باشد  در طب سنتی ایران این نوع نبض در گزینه استوا و اختلاف بررسی می شود .

احساس طپش قلب که به طور شایع در جامعه وجود دارد و در طب جدید جزء آریتمی های  قلبی بررسی می گردد در طب سنتی بیانگر موارد زیر است :

1-    کمبود انرژی  سرمایی(YIN) قلب

2-    کمبود خون قلب

3-    کمبود انرژی حرارتی قلب( YANG VACUTY)

4-    آتش و گرمای قلب

5-    رکود خون قلب

6-    حمله بلغم گرم به قلب

4-فشار دیواره ی شریانی نبض ARTERIAL WALL TENSION))

این فاکتور نبض در طب سنتی ایران بنام قوام نبض (قوام لمس شریان نبض ) خوانده می شود و به سه نوع طبیعی (معتدل) ، سخت و نرم تقسیم بندی می شود . این مقوله از نبض نباید با حرکت موج نبض اشتباه گردد و فقط ساختمان و قوام خود دیواره  رگ (غیر وابسته به ماده ء درونی آن و حرکت موج ماده درونی آن ) بررسی می گردد .

نحوه بررسی قوام دیواره نبض مانند بررسی پهنای نبض می باشد یعنی نوک انگشتان را بر روی دیواره ء رگ قرار می دهیم و مختصر فشار آورده (از فشار زیاد پرهیز کنید ) و نوک انگشتان را به سمت جلو و عقب  حرکت می دهیم تا قوام دیواره رگ را زیر انگشتان حس نمائیم .

5-میزان انسداد پذیری نبض( PULSE  OCCLUSION)

در طب سنتی این فاکتور بنام مقدار رطوبت (امتلاء رگ) خوانده می شود که به سه نوع  معتدل ( نرمال ) ، پر و خالی  تقسیم بندی می شود . نحوه ی ارزیابی میزان انسداد یا امتلاء رگ به این شکل است که انگشتان را بر روی دیواره رگ فشار آورده و پس از بررسی قوام رگ میزان فشار  بزرگ را زیاد می نمائیم اگر رگ به سادگی بسته شد و نبض قطع گردید نبض تو خالی خوانده می شود و اگر با فشار معمولی رگ بسته شده و نیاز به فشار زیاد تری برای قطع نبض وجود داشت و یا کلاً قادر به قطع نبض بصورت کامل نباشیم نبض تو پر خوانده می شود .

معمولاً فاکتور قوام دیواره رگ با میزان انسداد پذیری رگ ( امتلاء رگ ) همزمان و با یکدیگر سنجیده می شوند و در مجموع از نتیجه آن دو  جهت تشخیص استفاده می کنند .

میزان انسداد پذیری رگ وابسته به میزان مایع درونی رگ ، و قدرت انرژی گرمائی و حیاتی بدن است که هر چه قدرت انرژی بیشتر باشد و مایع درونی نیز بیشتر و غلیظ تر باشد انسداد پذیری کمتر است و نبض تو پر است و نشانه قدرت و سلامت بدن است و هرچه مایع درونی رگ کمتر و رقیق تر باشد و قدرت انرژی آن کمتر باشد زود تر مسدود شده و نشانه ضعف و بیماری در بدن است.

 

6-قدرت نبض PULSE FORCE)) ( قرع نبض)

ارزیابی این فاکتور نبض در طب سنتی ایران و چین کاملاً یکسان است و به سه نوع معتدل ( نرمال ) ، قوی(FORCE FUL) و ضعیفFORCELESS)) تقسیم بندی می شود و در طب سنتی ایران بنام فاکتور قرع (تلنگر زدن ) نبض بررسی می گردد .

 

v    نبض قوی به نبضی می گویند که در هنگام ارزیابی به سرعت و با فشار در ناحیه سطحی به سر انگشتان برخورد کند (فشار  موج  بالاست)و انگشتان را از خود دور نماید و با فشار بر روی نبض  محو نگردد و این احساس نبض در بیش از سه انگشت دیده شود

v    نبض ضعیف به نبضی می گویند که در هنگام ارزیابی  دارای فشار موج کوچک(AMPLITUDE) که به آهستگی به سر انگشتان برخورد می کند و سر انگشتان را جا به جا نمی کند و با فشار بر روی آن نبض قطع می گردد.

*  قدرت نبض هر چه بیشتر باشد بیانگر قدرت قو ه ی حیوانی است  وهر چه ضعیف باشد بیانگر ضعف قوه ی حیوانی است

در زیر به ارزیابی چندین نبض مهم که ارزیابی از ترکیب فاکتور های قبلی مانند طول ، عرض ، ارتفاع ، فشار دیواره ی شریانی و انسداد پذیری آن و قدرت نبض  بدست  می آید می پردازیم:

 

مثال اول -  اگر در معاینه نبض :

-  1فشار دیواره شریانی بیشتر از حد معمول باشد   

-2  انسداد پذیری آن کم باشد و به سادگی با فشار انگشت به نبض تغییر نکند                                      

- 3 نبض طویل باشد و در بیش از سه انگشت لمس گردد

این نبض بیانگر مشکلات کبدی است که در معاینه مانند سیم ویلون(wiry) و یا مانند نخ stringlike  )    )  در زیر دست حس می گردد.

 

 

سایر علائم همراه مشکلات کبدی

-   حالت بیش از حد عصبانیت ، افسردگی ، احساس شکست

-    درد بر روی دنده ها فلانک ها

-   نفس کشیدن همراه با آه

-    مدفوع ساچمه ای

-   چشم قرمز و سوزش چشم ها

 -   مزه تلخ در دهان

-    گرفتگی و کرامپ عضلات بدن بخصوص در خواب

-    سرگیجه

* وجود یک نبض سیمی مانند همیشه بیانگر یک الگوی زیادتی (بخصوص حرارت)  در بدن است و باید حرارت بدن و بخصوص حرارت کبد را کاهش دهیم .

مثال دوم اگر در معاینه نبض :

1-    فشار دیواره ی شریانی بسیار زیاد باشد و دیواره نبض سفت است و نرم نمی باشد و شبیه طناب سفت در زیر انگشتان حس شود

2-    قدرت نبض زیاد باشد

3-    نبض عریض باشد

4-    نبض طویل باشد

* در معاینه طول ، عرض و  قدرت نبض افزایش یافته است و دیواره ی آن قوی و قابل لمس و سفت است در طب چینی به آن نبضtight    گویند .

بیانگر وجود درد ، یا تجمع غذا در معده و یا حمله سرمای خارجی به بدن یا وجودسرمای داخلی شدید می با شد

مثال سوم: اگر نبض با مشخصات فوق ( یعنی طویل ، عریض و قوی و انسداد پذیری کم ) باشد ولی دیواره ی آن نرم باشد در طب سنتی ایران نبض عظیم خوانده شده و بیانگر سلامت و حرارت انرژی کافی بدن است ( قوت و حرارت و رطوبت کافی )

مثال چهارم : اگر نبضی طویل و عریض و سطحی ولی ضعیف باشد و بسادگی مسدود گردد نبض تو خالی گویند  بیانگر کمبود خون و مایعات و انرژی در بدن است که آنرا به  ساقه ی پیاز scallion stalk)) تشبیه نموده اند .

مثال پنجم :اگر در معاینه نبض

1- قدرت                  قوی

2-پهنا                      عریض

3-طول                      طویل

4-فشار دیواره ی شریانی             مختصر افزایش یافته

5-عمق و ارتفاع                    در هر سه ناحیه سطحی ، میانی و عمقی قوی حس می گردد

به نبض با مشخصات فوق نبض قوی یا عظیم یا در طب چینیreplete pulse )) گویند و بیانگر حرارت و آتش است.

مثال ششم  اگر در معاینه نبض:

1- قدرت                        قوی

2- عمق                  فقط در ناحیه عمقی قوی حس گردد و در ناحیه سطحی و میانی حس نگردد

3-طول                طویل

4- فشار دیواره ی شریانی                  مختصر افزایش یافته است

به آن نبض محدود و سفت و محکم firm pulse)) گویند و دلالت بر

الف) یک عامل پاتولوژیک قوی سرما در درون بدن قرار دارد  ( مثل سرمای در معده و روده ها یا رحم)

ب) انسداد داخلی به جهت انسداد  و رکود خون و انرژی وجود دارد ( مانند تومور های داخل شکم )

 

مثال هفتم اگر در معاینه نبض :

1-قدرت        ضعیف

2- عمق       فقط سطحی است و در ناحیه عمیقی حس نمی شود

3- پهنا         عریض

4- میزان انسدادپذیری       زیاد (یعنی با فشار کم مسدود می گردد)

به آن نبض تو خالی( va cuous pulse) یا نبض (empty) می گویند و دلالت بر

الف) کمبود انرژی و خون در بدن دارد

ب) در گرما زدگی در تابستان دیده می شود .

 

مثال هشتم اگر در معاینه نبض:

1- قدرت        ضعیف

2- پهنا          نازک (ضیق)

3- میزان انسداد پذیری       زیاد (سریعاً با فشار اندک مسدود می گردد

4- فشار دیواره ی شریانی     کاهش یافته است

5- عمق        ممکن در هر یک از سه ناحیه (بسته به عامل پاتولوژیک ) حس گردد.

 

به این نبض ، نبض ضعیف( faint pulse) یا نبض کوچک (minte)  یا نامشخص گویند و دلالت بر

الف) کمبود مزمن شدید خون و انرژی

ب) در مرحله حاد شوک و کلاً پس  قلب و عروق نیز دیده می شود

 

مثال نهم  اگر در معاینه نبض :

1- قدرت          ضعیف

2- عمق         در ناحیه عمقی بصورت قوی حس می گردد و در دو ناحیه سطحی و میانی حس نمی گردد.

3- پهنا           ضیق است  ( نازک است  )

4- میزان انسداد پذیری            زیاد

به این نبض ، نبض ضعیف weak pulse)) گویند دلالت بر :

کمبود خون و انرژی و بیماری مزمن و طول کشیده دارد.

 

 

 

    7-موج حرکت نبض و مرئی بودن نبض  )pulse contour and flow wave ) (شکل نبض)

 

 

موج نبض به علت حرکت خون و مایعات  در داخل شریان ایجاد می شود و به عوامل زیر بستگی دارد:

1-    انعطاف پذیری دیواره ی شریان

2-    میزان حجم مایعات و خون در داخل سیستم قلب و عروق

3-    غلظت و یسکوزیته خون درون عروق

4-    قدرت و amplitude نبض

5-    میزان تنگی و گشادی لوله ی رگ lumen)) 

 

در بررسی این فاکتور نبض به دو مدل مهم برخورد می کنیم

الف ) موج نبض بسیار نرم و گرد می باشد و به نرمی به نوک انگشتان برخورد نموده و از زیر انگشتان رد می شود و دیواره ی شریانی به راحتی باز و گشاده شده و به راحتی انتشار خون در طول شریان رادیال حس می گردد به آن نبض لغزنده slippery)) گویند و دلالت بر بلغم فراوان در بدن دارد و در حاملگی و دوره ی پریود دیده می شود

* جهت یادگیری این نبض نبض خانم های حامله ( بعد از سه ماهگی ) را معاینه نمائید.

 

ب) موج نبض به صورت سفت و خشن و غیر یکنواخت به سر انگشتان بر خورد می کند و دیواره ی و قدرت موج سفت و محکم و زبر است بر خلاف نبض قبلی slippery)) لغزان که نرم و صاف بود

به این نوع نبض ، نبض خشن roughp)) یا نبض دندانه دار choppy  یاhesitant  گویند و دلالت بر کمبود خون ولی انرژی فراوان دارد .

* نبض لغزان را به لغزیدن ساچمه ها درون یک ظرف روغن تشبیه نموده اند  و نبض دندانه دار یا خشن را شبیه احساس دندانه های اره تشبیه نموده اند

                                                    

 8-  بررسی کیفیت لمس شریان نبض

این فاکتور فقط در طب سنتی ایران آمده است  

اگر در معاینه نبض ، نبض گرم بوده دلالت بر گرمای روح و اگر سرد بود دلالت بر سردی روح دارد

 

 

 

 

 

  عبارات کلیدی و تبلیغاتی مقاله فوق عبارتند از: طب سوزنی شرق تهران-طب سنتی شرق تهران